IZ LETOPISA GRADAČKE VAROŠI
Hram Vaznesenja Hristovogu Čačku nastao je dogradnjom i prepravkom bivše srednjovekovne crkve. Manastirsku crkvu, posvećenu Bogorodici u moravskom Gradcu, sagradio je krajem 12. veka Stefan Stracimir, brat Stefana Nemanje. Sudeći po podacima koje su ostavili nemački istoričari prilikom susreta Fridriha I Barbarose i krstaške vojske sa Stefanom Nemanjom, Stracimir je bio najbliži Nemanjin saradnik. Nemački izvori Stefana Nemanju tada nazivaju velikim knezom, a Stracimira knezom. U tom periodu su godine u kojima je nastajala Bogorodica Gradačka, koja je u trenutku sazdanja bila najsevernija srpska bogomolja u 12. veku.
Na istorijat hrama, koji je kroz vekove bio i ostao simbol grada na Moravi, podseća nas direktorka Narodnog muzeja istoričar umetnosti Delfina Rajić. Svoja istraživanja o verskim objektima u čačanskom kraju ona je uobličila u više kapitalnih monografija i publikacija.
-U pisanim izvorima Bogorodica Gradačka prvi put se pominje između 1207. do 1215. godine. Bogorodičina crkva doživela je u drugoj polovini 14. veka temeljnu obnovu, a sredinom 15. veka postala je središte mitropolije. Srednjovekovna crkva teško je stradala za vreme turskog osvajanja Srbije. Njene ostatke iskoristio je Hajrudin-emin da na njima podigne džamiju, pre 1560. godine, koju je Turali-beg završio u sledećim decenijama. Posle Požarevačkog mira i pada severne Srbije pod austrijsku dominaciju džamija 1718. je pretvorena ponovo u crkvu. Nakon ponovnog vraćanja ovih krajeva pod tursku vlast 1739. godine, crkva je ponovo preobraćena u džamiju. Za vreme borbi u Prvom srpskom ustanku džamija je stradala i ponovo je po oslobođenju, 1804. godine, pretvorena u crkvu. U njoj je do 1813. održano samo nekoliko bogosluženja. Posle propasti ustanka, opet je 1813. godine pretvorena u džamiju, ali bez minareta – ukazuje Delfina Rajić na brojna verska preobraćanja našeg hrama.
Potreba za katedralnom crkvom posle izbora Čačka za sedište Žičke eparhije, u oktobru 1831. godine, ubrzala je donošenje odluke o uklanjanju islamskih obeležja sa objekta. Obnova je okončana krajem leta, a osvećenje je izvršio vladika Nikifor Maksimović 1834. godine i po želji knjaza Miloša Obrenovića, hram posvetio Vaznesenju Hristovom. Posle velike obnove koju su izvršili knjaz Miloš i gospodar Jovan Obrenović na arhitekturi čačanske crkve do 1834. godine uređenje njene unutrašnjosti, deceniju kasnije, preuzeo je episkop užički Nikifor Maksimović.
-I pored neslaganja sa politikom dvojice Obrenovića, ovaj učeni čovek, ktitor i dobrotvor ostavio je u crkvenoj, prosvetnoj i kulturnoj istoriji Čačka značajan trag. U sećanju naroda upamćen je kao veliki graditelj, darodavac, obnovitelj Ovčarsko-kablarskih manastira, zaslužan za razvoj Čačka i rad čačanske Gimnazije. Bio je saradnik Njegoša i Vuka Karadžića i član Društva srpske slovesnosti. Sa Jovanom Obrenovićem učestvovao je u izgradnji osnovne škole, a zahvaljujući njima, Čačak je 1837. godine dobio gimnaziju, koja je tada osnovana u još samo dva episkopska središta u Srbiji: u Šapcu i Zaječaru. Izgradnju konaka otpočeo je 1836, na mestu sadašnje zgrade Gimnazije, a završio 1837. Da bi ojačao ekonomsku moć crkve Nikifor Maksimović je kasnije, pored konaka, podigao gostionicu i četiri lokala – navodi Delfina Rajić.
Z. L. S.
