STEFAN RADOJKOVIĆ, ISTORIČAR MUZEJA ŽRTAVA GENOCIDA IZ BEOGRADA O FILMU „DARA IZ JASENOVCA“
Film „Dara iz Jasenovca“ reditelja Predraga Gage Antonijevića, prvi put je na velikom platnu kao istorijska drama pokrenuo temu genocida u Drugom svetskom ratu nad srpskim narodom i drugim nevinim žrtvama u lancu ustaških logora smrti Jasenovac. Potresao je javnost i zbog činjenice da su u ovom logoru smrti na najbestijalniji način ubijana deca… Nakon prikazivanja na javnom servisu, film je pokrenuo brojne polemike, kako stručne, tako i umetničke i obične javnosti…
NAUKOM ZAUSTAVITI FALSIFIKOVANJE ISTORIJE
Pravilo je da se leči uzrok bolesti, a ne posledica. Ovde su uzrok i posledica zamenili uloge, žrtve su ostale anatemisane, dželati se u samosažaljenju osećaju kao žrtve, kako zaustaviti falsifikovanje istorije?
-Upornom, institucionalnom borbom – podrškom istorijskim institutima, muzejima, memorijalnim područijima, školama i fakultetima – uz pomoć medija, verskih zajednica, nevladinih organizacija, umetnika i pojedinaca zainteresovanih za temu. Dakle, zajedničkim snagama, ali samo uz ozbiljan, naučno zasnovan rad. Naravno, ako želimo da nas drugi shvate ozbiljno i saslušaju, onda sve što pomenuti akteri učine mora biti prevedeno barem na još jedan strani jezik. U suprotnom, bez naučne metodologije i prevođenja na strane jezike, sve što uradimo ostaje na amaterskom nivou i onoj narodnoj “ja tebi vojvodo, ti meni serdare”.
S toga je važno da postoje projekti poput “Virtuelnog muzeja Jasenovac”, nastao je zajedničkim radom veroučitelja Darka Nikolića i dizajnera Bogdana Španjevića uz pomoć Muzeja žrtava genocida i Ministarstva kulture i informisanja. Naravno, pomenuti primer nije i jedini.
Dokle je stigla priča o Memorijalnom centru “Staro Sajmište”, zašto se zaćutalo?
-Zakonske pretpostavke za izgradnju Memorijalnog centra “Staro Sajmište” postoje još od februara prošle godine. Izmenama Zakona o kulturi, Muzej žrtava genocida imenovan je za nadležnu instituciju svim memorijalima Republike Srbije, pa tako i budućeg Memorijalnog centra, dok je posebnim Zakonom uspostavljen Memorijalni centar na starom beogradskom Sajmištu. U njega će biti uključeni, ne samo ostaci logora Topovske šupe na Autokomandi, već će se sastojati od tri muzeja – Holokausta, Porajmosa i genocida nad Srbima, a biće posvećeni izučavanju i sećanju na događaje koji su se odigrali na tom i drugim područijima vezanim za stradanja ljudi zatočenih u logoru na Starom Sajmištu.
Slično kao i sa celim odnosom socijalističke Jugoslavije prema stradanju njenog stanovništva tokom Drugog svetskog rata, prvo se isticala junačka borba protiv okupatora i njihovih saradnika da bi se od šezdesetih godina i žrtve izborile za svoje “mesto pod suncem”. Iako se o stradanju pričalo, dakle, nije tačno da se ćutalo, što ubedljivo dokazuju istraživanja Jovana Mirkovića o izvorima i literaturi o jasenovačkim logorima – ono se odvijalo isključivo u ideološkom ključu “bratstva-jedinstva”. Drugim rečima, žrtve nisu imenovane i njihove nacionalne pripadnosti su prećutkivane, dok se isticao njihov antifašizam, mesto porekla ili region iz koga su dolazili. Pa tako, ako pogledate prve spomenike na Sajmištu podignute tokom sedamdesetih godina 20. veka, nigde nećete videti da su tamo stradali Srbi, a još manje Jevreji i Romi.
KONSENZUS U NAUČNOJ ZAJEDNICI
Kakvim
činjenicama raspolaže Muzej žrtava genocida kada je reč o žrtvama ustaša u NDH
i da li je optužba za genocid otvorena opcija prema ideologiji koja otvoreno
propagira mržnju prema Srbima u Hrvatskoj?
-Muzej raspolaže kompletnom
dokumentacijom Dragoja Lukića, čoveka koji nas je zadužio prvim popisima
stradale dece u Nezavisnoj Džravi Hrvatskoj. Samo ovaj fond, da ne navodimo
ostale, dovoljan je da se dokaže genocidna namera te države prema srpskom i
drugom, rasno nepoželjnom, stanovništvu. Što se tiče međunarodnog humanitarnog
prava, delo Rafaela Lemkina iz 1944. godine opisuje novu vrstu zločina čiji je
cilj uništenje celih naroda, tvorac je termina “genocid”, a zasniva se na više
studija slučaja; jedna od njih je stradanje jevrejskog i srpskog naroda u
Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Ukratko, u naučnoj zajednici i među stručnjacima
za međunarodno humanitarno pravo postoji konsenzus, kada je reč o prirodi
zločina u NDH.
Da li Vam je poznato ko je oduzeo arhivu Diane Budisavljević o srpskoj deci koju je spasila i kakva je sudbina te arhive?
-Preporučujem vam da pročitate novu knjigu Nataše Mataušić, “Diana Budisavljević. Prešućena heroina Drugog svjetskog rata”, koja je pored naše Jasmine Tutunović-Trifunov, jedan od najvećih stručnjaka za arhivu Diane Budisavljević. Dokumentacija i fotografije dece koju je Diana uporno i pažljivo skupljala odneseni su iz njenog stana već u maju 1945. godine, dakle, nekoliko nedelja po oslobođenju, po nalogu Tatjane Marinić, tadašnje načelnice Ministarstva za socijalna pitanja socijalističke Hrvatske. Ironijom sudbine, upravo je Tatjana Marinić bila deo Dianine Akcije spasavanja dece.
Deo te građe, fotografije konkretno, pomenuta istoričarka Nataša Mataušić dobila je na korišćenje od Hrvatskog povijesnog muzeja 2002. godine. Takođe, deo Dianine kartoteke, kopije originala, čuvaju se i u Muzeju žrtava genocida.
Kako hrvatski istoričari gledaju na ovu tragediju, šta najčešće osporavaju?
-Profesionalni istoričari, kako ovde, tako i u Hrvatskoj, imaju manje-više isti pogled na Nezavisnu Državu Hrvatsku. Tu nekih fundamentalnih neslaganja nema, a dobar primer su kolege iz Spomen-područja Jasenovac, koji se žestoko bore protiv amatera i revizionista iz hrvatskog društva. S druge strane, postoje pojedinci i grupe iz Hrvatske koji se našoj javnosti predstavljaju kao glas cele struke i hrvatskog društva, što ne odgovara istini.
Najglasniji revizionisti dolaze iz Društva za istraživanje trostrukog logora Jasenovac, koji ne osporavaju samo ono što se događalo u jasenovačkom kompleksu, već i izmišljaju postojanje tog logora i nakon Drugog svetskog rata. U tu svrhu, Spomen-područje Jasenovac objavilo je studiju Đorđa Mihovilovića – “Jasenovac 1945-1947. Fotomonografija”, koja ubedljivo i odlučno pobija navedene tvrdnje pomenutog Društva, izlažući fotografije ostataka razrušenog ustaškog logora Jasenovac.
SARADNJA SA IZRAELOM, ALI NIKO NEĆE RADITI NAŠ POSAO!
Zašto se više ne oslanjamo na Jevreje i njihova istraživanja u odbrani ove istine o genocidu nad Srbima?
-Institucije Republike Srbije sarađuju sa institucijama države Izrael. Najvažniji partner Muzeja žrtava genocida jeste Jad Vašem, vrhunska svetska institucija po pitanju Holokausta, kao i istaknuti pojedinci, poput Efraima Zurofa, čoveka koji je priveo pravdi Dinka Šakića. Tu ne smemo zaboraviti ni na Judu Bauera, počasnog predsedavajućeg Međunarodne alijanse za sećanje na Holokaust (IHRA), na čije insistiranje i drugi genocidi tokom Drugog svetskog rata, pored Holokausta, dolaze u centar pažnje te međunarodne organizacije.
Međutim, ako očekujemo da će svi oni raditi naš posao, tu se grdno varamo! Niko neće raditi naš posao, niti treba, do nas samih. Zbog toga je važno da mi pokažemo inicijativu, ozbiljnost i posvećenost izučavanju i sećanju na naša stradanja tokom Drugog svetskog rata, a pomoć od navedenih institucija i pojedinaca uvek je tu. Primera radi, na svakom predavanju o revizionizmu u Evropi, Efraim Zurof obavezno spomene slučaj Hrvatske i njene probleme sa savremenim apologetima ustaša. Takođe, Univerzitet Ben-Gurion, njegov Centar za ladino kulturu, odlikovao je Vladiku pakračko-slavonskog g. Jovana ordenom “Vitez od Ladina”, zbog njegovog doprinosa u čuvanju sećanja na sve žrtve Nezavisne Države Hrvatske.
Šta se još može uraditi za istinu, dostojanstveno sećanje i poštovanje srpskih žrtava?
-Prvo, prestanimo da se junačimo po internetu sa poluproverenim ili, pak, potpuno netačnim informacijama i busamo u grudi. Drugo, uzmimo da se konsultujemo sa našim lokalnim i republičkim institucijama kojima je posao da nam pomognu preporučenom literaturom i/ili dostupnom arhivskom građom. Treće, i najvažnije, posetite mesta stradanja vaših predaka, a ako nisu obeležena – obeležite ih. Samo takvim, malim ali ozbiljnim koracima uspostavićemo kulturu sećanja dostojnu naših predaka. Da parafraziram Dositeja Obradovića, uzmimo u ruke knjige, odvojimo vreme za njihovo čitanje, umesto da gubimo vreme na zvona i praporce društvenih mreža.
ZNAČAJNA DOKUMENTARNA PRODUKCIJA
Da li je i da li će Muzej žrtava genocida učestvovati u kreiranju novih filmova na ove teme?
–Ekipa filma “Dara iz Jasenovca” potražila je pomoć Muzeja, uglavnom, vezanu za odeću ustaša i zatočenika logora. Iskreno, voleli bismo da je saradnja bila produbljena i po pitanju scenarija, ali do toga nije došlo. U svakom slučaju, spremni smo na saradnju sa svima, kao i u slučaju sa producentskim timom filma “Dara iz Jasenovca”, i u potpunosti smo na raspolaganju zainteresovanim umetnicima i producentima. Što je do nas, mi ćemo pomoći.
S tim u vezi, važno je da spomenemo i našu produkciju dokumentarnih filmova na ovu i slične teme. Na osnovu scenarija i režije direktora Muzeja žrtava genocida, dr Veljka Đurića Mišine, objavili smo filmove “Koncentracioni logor Zemun” i “Pakao NDH”. U pripremi je i dokumentarni film o jasenovačkim logorima. Pomenuti film o NDH preveden je i na italijanski, na zahtev blaženopočivšeg Mitrpolita crnogorsko-primorskog g. Amfilohija, a za potrebe rada Međuverske komisije Srpske pravoslavne crkve i Hrvatske biskupske konferencije o liku i delu Alojzija Stepinca.
Zorica Lešović Stanojević
Fotografije: Stefan Radojković
