STEFAN RADOJKOVIĆ, ISTORIČAR MUZEJA ŽRTAVA GENOCIDA IZ BEOGRADA O FILMU „DARA IZ JASENOVCA“
Film „Dara iz Jasenovca“ reditelja Predraga Gage Antonijevića, prvi put je na velikom platnu kao istorijska drama pokrenuo temu genocida u Drugom svetskom ratu nad srpskim narodom i drugim nevinim žrtvama u lancu ustaških logora smrti Jasenovac. Potresao je javnost i zbog činjenice da su u ovom logoru smrti na najbestijalniji način ubijana deca… Nakon prikazivanja na javnom servisu, film je pokrenuo brojne polemike, kako stručne, tako i umetničke i obične javnosti. Dok pojedini istoričari zameraju što u filmu nije vidljivija činjenica da je reč o ustaškom državnom projektu sa pravnom kodifikacijim, umetnici ističu apsolutnu umetničku vrednost, deo javnosti je ogorčen i potresen, a deo bi želeo da sve ostane u prošlosti… Film je „vraćen“ u trku za Oskara Američke filmske akademije, koje se dodeljuje za inostrano ostvarenje, uprkos tendencioznoj etikeciji nekih zapadnih kritičara da je reč o srpskoj propagandi i preuzimanju jevrejskog obrasca stradanja za potrebe filma.
Stefan Radojković, istoričar Muzeja žrtava genocida i sekretar Odbora za Jasenovac Srpske Pravoslavne Crkve, doktorand na Fakultetu političkih nauka u Beogradu, na katedri za Međunarodne odnose, iz ugla nauke govori za „Čačanski glas“ o svim kontroverzama koje prate istorijsku istinu o ovom zločinu koji je trajao na čitavoj teriotoriji Nezavisne države Hrvatske, samom filmu, ideološki prećutanim istinama, novim koracima ka osvetljavanju i upoznavanju sveta sa ovim pogromom… Pitamo Radojkovića i da li je istina važna da se istorija ne bi ponavljala, kao i da li se za istorijsku istinu uopšte može reći da je propaganda i podsticanje mržnje, pa i u slučaju ovog filma?
Film je u celini samo jedna potresna priča viđena očima deteta, a naišao je na otpor dela svetske javnosti. Kome smeta istina o Jasenovcu i koliko su ratovi devedesetih zapravo posledica straha da se genocid ne ponovi?
-U slučaju filma „Dara iz Jasenovca“, negativne kritike mogle su se očekivati od dela regionalne, evropske i svetske javnosti koja sebe percipira liberalnom i progresivnom – bez obzira na kvalitet filma. Kritike upućene iz tog miljea ne odnose se toliko na istorijske činjenice o Jasenovcu iz Drugog svetskog rata, koliko na zaštitu dominantnog narativa o Srbima kao večitim i neshvatljivim zločincima, nastalog tokom devedesetih godina 20. veka. Genocid nad Srbima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj jeste jedan od razloga želje Srba, pre svega iz Krajine i Republike Srpske, da ostanu u celovitoj Jugoslaviji, odnosno, njihovog straha da ne budu, opet, ugrožene nacionalne manjine u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Takvo, logično, objašnjenje u suprotnosti je sa tumačenjima pomenute javnosti, te otuda mora biti sprečeno u začetku.
Kakva je uloga Vatikana u tom pogromu, istorijski je poznata sprega sa ustaštvom?
-Ovde moramo da razlikujemo stav
Vatikana prema Nezavisnoj Državi Hrvatskoj koja nikada nije priznata od strane
Papske države, i stav hrvatskog sveštenstva, monaštva i biskupa prema istoj.
Nije tajna da je deo katoličkog sveštenstva, njihovi bogoslovi i pripadnici
franjevačkog reda učestvovao direktno u genocidu nad Srbima, Jevrejima i Romima.
Preporučujem publikaciju „Dokumenti o protunarodnom radu i zločinima jednog
dijela katoličkog klera“, a da su pojedini biskupi ili otvoreno podržavali
njihovo učestvovanje (npr. Nadbiskup vrhbosanski Ivan E. Šarić), ili ćutali,
poput Nadbiskupa zagrebačkog Alojzija Stepinca. Posebno je indikativno učešće
pripadnika Čiste katoličke akcije u uspostavljanju institucija Nezavisne Države
Hrvatske, a u okviru nje ustaškog režima.
S druge strane, neupitna je odgovornost dela visokih prelata Vatikana (kardinal
Alojz Hudal) u pomaganju preživelim pripadnicima Trećeg Rajha, Musolinijeve
Italije i NDH pri bekstvu iz oslobođene Evrope. Važnu ulogu u okviru tih
„pacovskih kanala“ imao je i Krunoslav Draganović, rimokatolički sveštenik iz
NDH, uz čiju pomoć Ante Pavelić i Andrija Artuković uspevaju da umaknu iz
Jugoslavije.
TITO I “OSLOBAĐANJE” JASENOVCA
Zašto čak ni u Titovo vreme nije osporavan broj žrtava od 700.000, a danas se njime spekuliše?
-Osporavan je, ali u okviru
institucija države i partije, zarad dobijanja reparacija od Savezne Republike
Nemačke (Zapadna Nemačka). Naime, prvobitna procena o 1,7 miliona žrtava
Jugoslavije tokom Drugog svetskog rata – uspostavljena od strane Državne
komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, a zacementirana
kao neupitna za javnost govorima Josipa Broza Tita iz maja 1945. u Zagrebu i
Ljubljani – morala je biti dokazana konkretnim podacima o osobama koje su
stradale tokom rata, kako bi se odredila visina reparacija. Nakon popisa
stanovništva Jugoslavije iz 1948. godine, a posebno, nakon popisa žrtava Drugog
svetskog rata iz 1964. godine, jasno se videlo da prva procena nije precizna,
što je značilo da i ostale procene, kako za Kragujevac i Kraljevo, tako i za
Jasenovac, moraju da se revidiraju.
Nažalost, popis žrtava rata iz 1964. postao je dostupan javnosti tek nakon
1992. godine tj. od osnivanja Muzeja žrtava genocida, kada je skinuta sa njega
zabrana korišćenja i objavljivanja. Do tada, na koricama izveštaja Saveznog
zavoda za statistiku iz 1966. godine – institucija Jugoslavije zadužena za
popis iz 1964. godine – stajao je zapis „za internu upotrebu”. Danas,
rezultatima popisa žrtava rata može da se slobodno pristupi preko sajta Muzeja
žrtava genocida.
Da li je to bio dokaz njegove lojalnosti i „uspešno“ obavljenog zadatka (trećinu Srba pokatoličiti, trećinu raseliti i trećinu uništiti) nad nedužnim pravoslavcima?
-Izjava o “trećinama” pripisuje se Miletu Budaku, a navodni sporazum Budaka i Moše Pijade je izmaštana priča amatera zainteresovanih za ovu temu. Istoričari su pokazali i dokazali, konkretno, dr Veljko Đurić Mišina – da takvog sporazuma ne samo što nije bilo, već i njegovi navodni potpisnici te famozne 1935. godine, nisu ni bili u istoj državi. Budak je bio u Italiji do 1938, dok je Pijade tamnovao u Kraljevini Jugoslaviji sve do 1939. godine.
Kada spominjemo Budakov govor o “trećinama”, važno je da imamo na umu da su to glavni principi NDH za “rešavanje srpskog pitanja”. Dok su proterivanje i ubijanje bili preferirana metoda ustaškog pokreta na čelu sa Poglavnikom Antom Pavelićem, administracija NDH na čelu sa Lorkovićem i Vokićem zalagala se za, uslovno rečeno, manje radikalno rešenje – asimilaciju pokrštavanjem i stvaranje Hrvatske Pravoslavne Crkve. Sva tri principa bila su zastupljena u politikama NDH, s tim što su im se periodi dominacije smenjivali, pa je tako ubijanje i proterivanje imalo primat 1941, 1942. i 1945. godine, dok je asimilacija bila zastupljenija tokom 1943. i u prvoj polovini 1944. godine.
Zašto komunisti nisu oslobodili logor Jasenovac, ni pokušali, a Beograd je već bio oslobođen. Ide li to u prilog uverenju da je Tito sa komunistima radio na uništavanju srpskog naroda?
– Što se tiče Jasenovca i planova za njegovo oslobođenje, njih je bilo, ali snage partizana iz Bosanske Krajine i Slavonije nisu bile dovoljno jake kako bi izvele uspešan napad na jasenovačke logore. Moramo imati na umu da vojna snaga NOVJ-a raste tek posle kapitulacije Italije septembra 1943. godine, kada u ruke partizana dolazi ozbiljna vojna tehnika i oprema, kao i velika teritorija, ali u južnim delovima okupirane Jugoslavije (Dalmacija, Hercegovina, Crna Gora).
Pored toga, sam Jasenovački kompleks bio je odlično branjen, fortifikacije, močvarni i rečni teren, jedinice Ustaške Obrane i regularne vojske NDH-a nalazio se u neposrednoj blizine pruge Beograd-Zagreb. Njom su redovno patrolirale nemačke vojne jedinice, sa zadatkom čuvanja, ove izuzetno važne saobraćajnice za Treći Rajh. Svaki napad na Jasenovac, koji je bio povezan magistralnom prugom sa pomenutom glavnom železničkom saobraćajnicom, Vermaht bi tretirao kao napad na vitalne interese nacističke Nemačke i reagovao u skladu sa tim.
Zorica Lešović Stanojević
Fotografije: Stefan Radojković
Nastavak sutra
