Filmski i video program UG „Nadežda Petrović“ – veče posvećeno filmovima Sabolča Tolnaia
MINOTAUR U LAVIRINTU POST-SOCIJALISTIČKE TRANZICIJE
U ponedeljak, 2. oktobra, novi ciklus Filmskog i video programa Umetničke galerije “Nadežda Petrović”, otvoren je predstavljanjem filmskog opusa Sabolča Tolnaia, istaknutog srpskog i mađarskog filmskog autora i producenta iz Subotice-Palića, o čijem radu je govorio mr Ivan Velisavljević, dramaturg, magistar komparativne književnosti i filmski radnik
Pre prikazivanja flmova, Predrag Živković, urednik filmskog i video programa Galerije, naglasio je značaj projekta, koji po treći put podržava Ministarstvo kulture i informisanja i koji je posvećen filmskim autorima, ali i ljudima koji demistifikuju process nastajanja filmskog dela i afirmišu kritički osvrt na umetnički rad. Živković je prisutne upoznao i sa iscrpnim biografijama gostiju.
Sabolči Tolnai, od oca Ota Tolnaia, poznatog vojvođanskog pisca, rođen je u Subotici 1971. godine. Diplomirao je režiju na Akademiji Umetnosti u Novom Sadu, u klasi Bore Draškovića. Devedestih se seli u Budimpeštu I od tada radi u obe zemlje. Snima tri igrana filma u srpsko-mađarskoj koprodukciji. Radio je i dokumentarne filmove za Dunav produkciju iz Budimpešte i kao reditelj na Dunav Teliviziji.
U poslednje vreme kao producent učestvuje u filmovima autora mlađe generacije, a kao koproducent u filmovima “Ordinary people” Vladimira Perišića i od “Zrna do slike” – dokumentarni film Branka Ištvančića.
Režirao je i pozorišne predstave u Pozorištu “Deže Kostolanji”, u Subotici. Trenutno je pri kraju doktorskih studija u Budimpešti. Pre projekcije srednjemetražnih igranih filmova “Cveće zla” (Srbija, 2014) i “Minotaur” (Srbija, Mađarska 2016), o filmovima Sabolča Tolnaia koje nismo videli govorio je mr Ivan Velisavljević.
Gosti prve filmske večeri ovogodišnjeg filmskog ciklusa u Galeriji naglasili su i svoje veze sa Čačkom i Čačanima. Tolnai sarađuje sa kolegom, rediteljem Rajkom Petrovićem iz Čačka i ovaj grad je posetio kao vojnik JNA davne 1990. godine u pratnji vojnog transporta, u poseti fabrikama “Sloboda” i “Remont”, a Velisavljević je sarađivao sa Brankom Kukićem i priredio jedan broj kultnog časopisa “Gradac”, sa Ivanom Zlatićem iz Čačka, u korežiji uradio je jedan dokumentarac.
Da bi stekli celovit utisak o filmovima Sabolči Tolnaia, Velisavljević je govorio i o njegovim drugim filmovima, ne samo o prikazanim, pre svega o igranim.
“Letnji film” je prvi Tolnaiev film, zanimljiv drumski film o tri tipa koji pokušavaju da snime film u Bačkoj, međutim to im baš i ne polazi za rukom, sreću različite ljude. U filmu glumi i Lajko Felix, poznati panonski muzičar. Drugi film je “Licem prema zemlji”, vrlo interesantan film kad se danas pogleda. Govori o čoveku koji se vraća iz vojske. I u “Minotauru” postoji sličan motiv, sin koji odlazi u vojsku, a nakon toga i na Kosovo. To su filmovi koji su snimljeni u mađarskoj produkciji koprodukciji, kao I film “Peščanik” iz 2007. godine, koji je bio Sabolčev proboj u srpsku kinematografiju. Film je rađen po porodičnoj trilogiji Danila Kiša, po porodičnom cirkusu, ne porodičnom ciklusu, kako je I sam Kiš voleo da kaže. Film je zanimljiv zato što je vezan za vojvođanski kulturni krug i što je Tolnai podjednako vezan za obe kulture i kinematografije – srpsku i mađarsku, taj film je i na srpskom i na mađarskom, mogu se čuti oba jezika. Film pripada jednoj i drugoj kulturi I širem jugoslovenskom kontekstu, uz punu ogradu od jednog I drugog nacionalizma, kao i u slučaju Danila Kiša. To je jednostavno potreba da se odmakne od nacionalne paradigme. Film je nastao po književnoj trilogiji: “Bašta pepeo”, “Peščanik”, “Rani jadi” (1965-1972), kao i po motivima Kišove biografije. Film je mešavina svega toga i nastaje jedna nova celina, izrazito tolnaievska. To je jedan dosta hermetičan crno-beli, art film koji iz ugla traumatizovanog intelektualca tematizuje deo porodične istorije, koja je presudno obeležena holokaustom. Jasna aluzija na novosadsku raciju, egzekuciju Jevreja Srba i drugih manjina u okupiranoj Bačkoj 1942. Godine, kao i na napad na Kiša nakon “Grobnice za Borisa Davidoviča”. U pitanju je dvostuki zaplet, potraga sina za ocem, kao kod Džojsa u sećanju nakon očeve smrti, a druga je struktura drumskog filma – film puta. U njemu je najinteresantnije vizualizovanje motiva iz Kišove proze. Ako volite Kiša, film je interesantan, jer možete stalno prepoznatavati pasuse, rečenice. Možete videti I neka suptilna pomeranja i izmene. Shvatanje istorije očevog nestanka uz pomoć delića sećanja iz snova, povezivanja Mediterana i panonske nizije, suptilne veze kroz povezivanje mesta porekla oca i majke. Odlična fotografija u filmu, oskudno svetlo, uz igru senki, koje stvara izvanredno napetu atmosferu i ekspresivne zvučne slike, upečatliva atmosfera, Kafkijanska slika sveta gde ima ironije, koja je vrlo specifična za Sabolča Tolnaia. Film je imao malu gledanost u Srbiji, ali je dobro primljen od strane kritike i nagrađen je na festivalima u Novom Sadu i Solunu.
Sledeći film “Čudna šuma” je takođe po literarnom predlošku, scenario koji su radili Dragan Stanković i Tolnai, rađen je po priči “Minotaur”, Judite Šalgo, poznate novosadske spisateljice, koja je rano preminula i čija proza balansira kao I Kišova između dve kulture i značajna je za novosadsku i vojvođansku kulturnu scenu. Film je inspirisan jednim delom pričom “Minotaur”, a drugim – novinskom vešću iz tridesetih, da je u Italiji koža izvesne Ane Monaro počela da sjaji. Slično se dogodi i sa junakinjom iz “Minotaura”, nakon što sazna da joj je sin pobegao sa lečenja od narkomanije iz jednog manastira, odlazi u potragu za sinom, brak joj se raspada, a koža počinje da svetli. Film je fokusiran na usamljenu ženu I njenu potragu za igubljenim sinom, preispitivanje braka koji se raspada i odnosa sa agresivnim mužem, kao i fenomena sjaja svoje kože. “Čudna šuma” je poput “Peščanika” imala malu gledanost, ali I pozitivne kritike.
Nakon projekcije filmova “Cveće zla” i “Minotaur”, Sabolči Tolnai je govorio o razlozima nastanka ova dva filma, ali i razlozima povratka u srpsku kinematografiju i o svojojoj filmskoj poetici, inspirisanoj literaturom.
Sabolči Tolnai je istakao da je nakon prerane smrti Judite Šalgo, njen muž sastavio knjigu priča od tekstova iz zaostavštine, a priča “Minotaur” je pretposlednja u knjizi. Nakon čitanja, potresen, shvatio je da priča sumira čitav opus Judite Šalho i podseća na Džojsovu priču “Mrtvi”:
- Osetio sam to i kao sumiranje vlastitog života i svih koji su odrastali u Novom Sadu, gde je I hotel “Park”, koji se pominje u priči, gde je Tito provodio Nove godine, ali gde nisam mogao snimati, zato što je vlasnik hotela u to vreme bio čuveni mafijaš, Bata Kan Kan – istakao je Tolnai, kao i činjenicu da je on od retkih autora koji je dosta uradio inspirisan literaturom, između ostalog i zbog oca poznatog književnog avangardiste, koji je sa svojom generacijom krčio put mnogima, i umetnicima koji su deo vojvođanske avagardne scene, ali se poput Robert Tilija, Siniše Tucića I drugih pojavljuju u filmu “Minotaur”.
Film je nastao kao potreba i naduponua izmenjene verzije filma ”Čudna šuma”. Reditelj, nezadovoljan nekim rešenjima, želeo je da se u srednjemetražnom filmu, snimljenom samo za nekoliko dana, približi više izvornom tekstu I naglasi dva motiva glavne junakinje koju fantastično igra mađarska glumica Hermina Erdelji, motiv mržnje muža prema njoj i opšte mržnje u zemlji u kojoj očito počinje rat i gde ne zna šta se zbiva sa sinom vojnikom, koji preko noći iz kasarne u Leskovcu odlazi na Kosovo. Drugi nivo priče je beznadežnost Ane, glavne junakinje, koja se sudara u hotelu “Park” sa marketinškim trikovima agencije “Minotaur” koja prodaje apartmane u Grčkoj. Očigledna prevara onih koji love u mutnom i koriste jad I čemer unesrećenih, očajnih ljudi, jedan je od motiva i za nastanak filma “Cveće zla”, ironične, crnohumumorne “neme” priče o “čudima” post-socijalističkog investiranja, kada tajkuni svojim ženama na poklon kupuju za jedan evro, nekad uspešna preduzeća, u želji da naprave Diznilend park, a bivše radnike pretvaraju u Diznijeve junake: Šilju, Mikija, Paju Patka. Ova jetka komedija, nastala bez ikakvog novca iz besa prema postupcima novih “demokratskih” vlasti.
Na samom kraju uzbudljive tročasovne večeri, Tolnai je istakao da njegov rad, pored očite inspiracije literaturom, inspirišu teme post-socijalističke tranzicije, rata na balkanskim prostorima i da je to jedan od njegovih razloga zašto se vratio iz Mađarske, u kojoj ne nalazi dovoljno inspiracije za svoj rad, a i ne oseća se ugodno u zemlji okruženoj ogradama i bodljikavom žicom.
Dušan Darijević
