Prvu proslavu Nove godine, tokom tridesetih godina 19. veka, u Srbiji je uveo knez Miloš uz pucnjavu i vatromet… Zanimljivo je da su prvu jelku u ovom kraju Srbije (tačnije u Kraljevu), okitili ruskih emigranata ... U sam Čačak, prva jelka je stigla 1928, a donela ju je vaspitačica Katarina Lijeskić iz Slavonije.
Istoričari su oduvek bili riznice znanja i pamćenja, koje seže dotle dokle sežu i njihova istraživanja. Još uvek aktuelni novogodišnji praznici i prelaz iz jedne godine u drugu, što se, po pravilu obeležavalo najraznovrsnijim masovnim veseljima, za početak ove kalendarske godine nam je bilo uskraćeno iz poznatih razloga. Radoznalost izaziva kako je i kada sve zapravo počelo na način koji nam je svima poznat. O tome kako su i kada pojedini narodi počinjali da računaju vreme, gde su i kako organzovani prvi dočeci, šta je bilo dozvoljeno, a šta zabranjeno, o čačanskim iskustvima i novim trendovima, razgovaramo sa istoričarkom Lelom Pavlović, direktorkom Međuopštinskog istorijskog arhiva.
RAČUNANjE VREMENA
– Većina današnjih država računa vreme od Hristovog rođenja. Mada je i u samom hrišćanskom svetu, ono započelo relativno kasno – tek između osmog i devetog veka. Još uvek ima zamalja koje interno, nastavljaju svoju tradiciju, računaju godine od nekog drugog događaja iz prošlosti. Najduže je trajalo računanje godina od biblijskog postanka sveta, koje je po Svetoj knjizi bilo 5508 godina pre nove ere – navodi Lela Pavlović.
KAKO SU SRBI DOČEKALI 7529. GODINU?
Srbi su i posle Kosova računali godine od postanka sveta. Tako je Stefan Lazarević, podižući Mramorni stub na mestu pogibje svoga oca kneza Lazara,15 godina posle Kosovske bitke, na stubu ostavio zapis da se bitka dogodila 15. dana, meseca juna, 6897. Tako se i danas u srpskim kalendarima navodi da je godina koju smo dočekali 7 529, a za prvu godinu uzima se kraj biblijskog potopa. Po njemu je Nova godina počinjala u mesecu aprilu i imala je samo dva godišnja doba: leto i zimu, zabeležio je nedavno preminuli etnolog, rodom iz Čačka, gospodin Dragomir Antonić – ističe naša sagovornica.
GRCI, RIMLjANI, JEVREJI, MUSLIMANI, KINEZI…
Od istoričarke Pavlović saznajemo i preciznije podatke o istorijskim činjenicama koje su bile polazne za računanje vremena u antičkom svetu, ali i drevnoj Kini… Poznato je da su u antičkoj Grčkoj računali vreme od održavanja prve Olimpijade 776. godine p.n.e. Za Rim, vreme započinje njegovim osnivanjem 753. pre nove ere. Za Jevreje, svet je nastao 3761. godine p.n.e, muslimani ga broje od Muhamedovog bekstva iz Meke u Medinu 622. godine nove ere, osim toga, muslimanski kalendar je lunarnog tipa, što znači da je za 11 dana kraći. Kinezi broje godine od 2698. godine pre naše ere.
JULIJANSKI KALENDAR
– Julijanski kalendar korišćen je u Kneževini i Kraljevini Srbiji do ulaska u novu državnu zajednicu Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, neki mesec kasnije, 1919. Od te godine na snazi je Gregorijanski kalendar (koji je uveo papa Gregorije u 16. veku) i koristi se u zvaničnim dokumentima. Julijanski kalendar i dalje koristi Srpska pravoslavna Crkva, a razlika između između ova dva kalendara je 13 dana – navodi Pavlović.
PRVA PROSLAVA NOVE GODINE U SRBIJI: KNEZ MILOŠ, PUCNjAVA I VATROMET…
Na osnovu zapisa iz starog Kragujevca, koji je bio prva srpska pestonica u novovekovnoj Srbiji, prvu proslavu Nove godine, tokom tridesetih godina 19. veka, uveo je knez Miloš uz pucnjavu i vatromet.
O tome u 29. broju „Izvornika“, godišnje publikacije Istorijskog arhiva, piše istoričar Nikola Baković, citiramo: „U vezi sa današnjim shvatanjem novogodišnjih proslava, zanimljivo je da, iako se ovo božićno drvo obično vezuje za zapadne uticaje, prva jelka u ovom kraju Srbije (tačnije u Kraljevu), okićena je od strane ruskih emigranata, koji su u tom gradu imali uticajnu zajednicu. U sam Čačak je prva jelka stigla 1928, a donela ju je vaspitačica Katarina Lijeskić iz Slavonije. Tokom 1920. godina, nakon velike reforme zvaničnog kalendara iz 1919, otpočelo se s proslavljanjem i „građanske“ Nove godine, međutim ona se nije primila među tradicionalistički nastrojenim seoskim stanovništvom“.
U novinama, ova slika je izašla sa tekstom da se ovako slavilo u Beogradu 1925, a u Mojsilovićevoj knjizi „Samo je jedan tvoj grad“, ista fotografija je navedena kao „veseli Čačani u kafani hotela „Pariz“.
NOVOGODIŠNjE ČESTITKE, VAŽAN DRUŠTVENI ČIN
– Slanje novogodišnjih čestitki se na našim prostorima smatralo važnim društvenim činom. Jedna porodica je redovno slala čestitke svojim rođacima, prijateljima, poznanicima i poslovnim partnerima, pa čak i mušterijama. Krajem 19. i početkom 20. veka su se slale uvozne čestitke, što je uticalo na pojavu velikog broja motiva koji simbolizuju ovaj praznik. Kasnije su se čestitke štampale i kod nas – priča Lela Pavlović.
NOVI VEK, NOVA PRIČA
Novi, 20. vek, kao da je doneo i novi odnos prema novogodišnjim noćima. Iz godine u godinu sve je više sjaja u toj ludoj noći. Društva, klubovi, otmeni restorani, počinju da organizuju dočeke. Iz novina saznajemo da su u beogradskim kafanama poznati komičari zabavljali posetioce uz neizbežnu lutriju. Srpska Nova godina se dočekivala kod kuće, obično se spremala svečana trpeza, pršuta, slanina,turšija, ajvar i dr. U gradskoj sredini služile su se krofne u ponoć, a ujutru, 14. januara, spravljana je vasilica.
U ČAČKU NAJVESELIJE SA „DRUŠTVOM LAŽOVA“
Ostalo je zabeleženo, ističe istoričarka Pavlović da je 31. decembra 1938,Akcioni odbor za obnovu pozorišne grupe „Đedo Jovan Antonijević“ u Čačku priredio u sali Hotela „Lazović“, doček Nove godine sa igrankom i pozorišnim komadom „Voda sa planine“ od Raše Plavovića.
– Između dva svetska rata, novogodišnja noć se dočekivala i u kafani „Car Lazar“, kod „Beogračića“, „Pariza“, „Srpskog kralja“, „Krena“, „Kasine“, pod raznobojnim trakama od krep papira, razapetih i izukrštanih od zida do zida. Nekad su te lumperajke trajale i do tri dana iza nove godine, uz zvuke violine, ostavio je zabeleženo Miroslav Mile Mojsilović u knjizi „Samo je jedan tvoj grad“. Ipak, najviše veselosti bilo je u kafani „Ovčar“, kod Srete Jovičića, koji je predvodio čuveno „Društvo lažova“, sve do smrti 1943. U njoj su dočekivali Novu čitave porodice, od radnika, siromašnih i dobrostojećih zanatlija, do intelektualaca, advokata, lekara, profesora. Bilo je to uvek porodično složno društvo za čije lagarije i ujdurme su svi znali, navodi čuveni Mile Mojsilović – podseća naša sagovornica.
PRVI DOČEK U OSLOBOĐENOM BEOGRADU: KOZARAČKO KOLO DO PONOĆI
– Prva Nova godina u oslobođenom Beogradu proslavljena je u svim većim salama. Prvo su se slušale vesti, a potom muzika, Onda se do ponoći, 31.decembra 1944. igralo kozaračko kolo. Najzaslužniji za opšte prihvatanje novog praznika koji se raniji nazivao “Mali Božić”, bili su televizija i deca. Emitovanje crno belih slika koje su prikazivale ljude koji slave i nazdravljaju Novoj godini, imalo je velikog efekta na javnost. Sa druge strane, insistiralo se na Novoj godini kao dečjem prazniku, odnosno danu pionira, koji su tada sumirali rezultate svoga rada. Tako je Nova godina u Srbiji proglašena za praznik 1955. godine, što je ujedno bio početak proslavljanja i obeleževanja Nove godine nalik na onom danas. Slavlja su se obično organizovala u domovima kulture i vojske, fabrikama i radnim organizacijama. Puštali su se šlageri, bluz i rok muzika, a ples je bio jedan od omiljenih i neizostavnih delova večeri. Još jedna neizostavna stavka bilo je i pripremanje novogodišnje trpeze. Bilo je tu raznovrsne hrane, a običaj je bio da svaka domaćica napravi po neko jelo i ponese ga na proslavu. Tako se dobijala bogata gozba, u čijoj pripremi se zajednički učestvovalo – navodi Lela Pavlović.
PRAVOSLAVNA NOVA U BEOGRADU MASOVNO 1967.
Prva proslava Nove godine na otvorenom, desila se 1967, kada su hiljade Beograđana izašle na Terazije i u Knez Mihailovu ulicu, zahvaljujući tadašnjem predsedniku beogradske opštine Branku Pešiću, koji organizovao ovaj događaj.
– Eksplozija proslave pravoslavne Nove godine počinje krajem šezdestih godina prošlog veka. To je zapravo bio revolt Srba na povampirenje nacionalizma u Hrvatskoj, poznatog kao maspok. Država ne donosi administrativnu odluku o zabrani proslave, ali se daju usmena uputstva da restorani 13. januar rade samo do deset sati uveče – ističe naša istoričarka.
RASPRAVA U KOMITETU O „NEGATIVNIM POJAVAMA U ČAČKU“
Zato je odmah posle proslave, 14. januara 1972,održan sastanak Opštinskog komiteta Saveza komunista u Čačku na kome je raspravljano o tzv. negativnim pojavama u Čačku kroz “oživljavanje velikosrpskog nacionalizma“, koji je naročito ispoljen “za božićne praznike kićenjem badnjaka i 13. januara uveče, uoči Stare nove godine“. Kao bizaran razlog navedeno je da su pevane “i nacionalističke pesme, a ponegde se igralo kolo u narodnoj nošnji i starim srpskim šajkačama“. Kritikovane su i određene emisije Radio-Čačka, a određeni radnici su i suspendovani, ostalo je zabeleženo u „Istoriji Čačka“ – ističe direktorka istorijskog arhiva Pavlović.
NOVI TREND, TRGOVI I ULIČNE PROSLAVE
Masovna, ulična okupljanja počinju tek devedesetih godina 20. veka. Naime, novi trend dočeka novogodišnje noći postao je okupljanje na trgovima ili, takozvane, ulične proslave, o čemu i sami svedočimo, zajedno sa našom sagovornicom. Ljudi su po ugledu na velike svetske metropole počeli da se sastaju na ukrašenim gradskim trgovima, gde uz muziku, petarde, vatromet i piće ispraćaju staru i dočekuju Novu godinu.
Zorica Lešović Stanojević
