Nekada su zemljoradničke zadruge bile najzdravije tkivo i zamajac naše poljoprivredne proizvodnje. U uslovima kada su i nadležni u državi definitivno shvatili da je zadrugarstvo jedini izlaz iz problema sa kojima se suočava današnja poljoprivreda, zadrugarska tradicija na našem području, koja je bila vrlo plodotvorna, zaslužuje, svakako, bar jednu malu retrospektivu, kako bi se bolje sagledali uslovi u kojima su zadruge radile, principi na kojima su funkcionisale, efekti koje su ostvarivale, kao i razlozi njihove propasti.
ZEMLJORADNIČKO ZADRUGARSTVO
Zemljoradnička zadruga Slatina
Od samih začetaka zadrugarstva težilo se, prvenstveno, da se popravi materijalni položaj seoskog stanovništva. To i jeste bio osnovni cilj osnivanja kreditnih zadruga, a kasnije nabavljačkih i drugih. Početni uspesi u zadrugarskoj praksi zaustavljeni su Prvim svetskim ratom, koji je, ekonomski zaostalu Srbiju, unazadio zbog ogromnih ljudskih stradanja i velikih materijalnih razaranja. Posle rata počinje period obnove i osnivanja novih zadružnih organizacija, ali je ekonomska kriza i to zaustavila, ugasivši veliki broj zadruga, naročito kreditnih. One koje su preostale nisu se oporavile čak ni do Drugog svetskog rata. U periodu između dva velika rata zadrugarstvo u Srbiji je doživljavalo uspone i padove. I pored sporadičnih napora države da osnivanjem određenih fondova za kreditiranje seljaka, pa čak i reprogramiranjem, utiče na smanjenje njihovih dugova, stanje na selu nije se popravljalo. Zadruge su raspolagale malim novčanim sredstvima za kreditiranje, krediti nisu uredno vraćani i bili su nedostupni siromašnima. U godinama nakon Drugog svetskog rata, zadružni pokret jača, da bi sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog veka doživeo istinski procvat.
Sedamdesetih godina 19. veka u Srbiji slabe patrijarhalne zadruge i esnafski sistem u koji je bilo organizovano zanatstvo. Razvoj novčane privrede sve više je upućivao seljake da se od naturalne okreću robnoj privredi. Porast fiskalnih obaveza prema državi, usitnjenost poseda, primitivna obrada zemlje, ekstenzivno stočarenje, slabi prinosi i nerodne godine stalno su siromašili seljaštvo, što je rezultiralo velikim zaduživanjem kod seoskih gazda i trgovaca. Krediti su za seljake bili veoma skupi i nedostupni, pa se na selu osećala snažna potreba za povoljnijim kreditiranjem.
Zemljoradnička zadruga u Vrnčanima
Na inicijativu Mihaila Avramovića, 29. marta 1894. osnovana je prva kreditna zemljoradnička zadruga u selu Vranovu kod Smedereva Rajfajzenovog tipa. Država je pomogla razvoj zadrugarstva kroz osnivanje fonda od dva miliona dinara u okviru Državne klasne lutrije. Glavni savez srpskih zemljoradničkih zadruga formiran je 27. jula 1895. u Smederevu, praktično pre donošenja zakonskih propisa u ovoj oblasti.
Odnosi među zadrugarima regulisani su „međusobnim ugovorom“ do 3. decembra 1898, kada je donet Zakon o zemljoradničkim i zanatskim zadrugama, koji je važio sve do 1937. godine. Za osnivanje zadruge bilo je potrebno 10 zadrugara, koji su mogli da raspolažu svojom imovinom. Zadruga je morala da bude registrovana u nadležnom prvostepenom sudu. Odgovornost zadrugara je mogla biti ograničena (SOJ) ili neograničena (SNJ). Zadruge su osnivane na članskim udelima ili bez njih. Krediti su zadrugarima odobravani uz pismenu garanciju jemaca. Finansijska sredstva zadruga uvećavana su i stalnom štednjom – obaveznim ulaganjem određene svote novca članova. Sve zemljoradničke zadruge bile su članice Glavnog saveza srpskih zemljoradničkih zadruga. U okviru zadruga postojali su razni odeljci, iz kojih su kasnije nastajale specijalizovane zadruge: mlekarske, mašinske, nabavljačke, zdravstvene, stočarske, voćarsko-vinogradarske…
Zemljoradnička zadruga Preljina
Do Prvog svetskog rata, najbrojnije su bile kreditne zadruge, zasnovane na Rajfajzenovom tipu zadružnog organizovanja. Njihovo delovanje prekinuto je ratnim stradanjima, ali su potom obnovljene i uglavnom su funkcionisale, sa više ili manje uspeha, do Drugog svetskog rata. Doprinele su razvoju robno-novčanih odnosa na selu i kapitalizma, a pad u poslovanju ovih zadruga zapaža se početkom velike ekonomske krize, posle 1929. godine, objašnjava pravnik i viši arhivski pomoćnik prve vrste Zoran Marinković, šef depoa u Međuopštinskom istorijskom arhivu u Čačku.
PRVE ZADRUGE NA NAŠEM PODRUČJU
U čačanskom kraju prvo je formirana Brđanska zemljoradnička kreditna zadruga SNJ, 18. januara 1898. godine. Iste godine osnovane su i kreditne zadruge u Goračićima, Ježevici, Pakovraću i Trnavi. Inicijatori osnivanja ovih zadruga bili su ućitelji i sveštenici, a članovi srednje imućni i imućni zemljoradnici.
Početkom 20. veka industrijski proizvodi prodiru na tržište Srbije. Trgovina ovim, ali i proizvodima potrebnim za obradu zemlje i svakodnevni život, bila je monopol vlasnika dućana i trgovačkih radnji. Takvo stanje je uslovilo ormiranje nabavljačko-prodavačkih zadruga. Zadruge ovog tipa osnovane su u Trnavi, Ježevici i Slatini.
– Mesne zadruge za poljoprivredni kredit osnivane su na osnovu Zakona o poljoprivrednom kreditu iz 1925. godine. Direkcija za poljoprivredni kredit, formirana 1927. godine, pod neposrednom kontrolom države, preko ovih zadruga grupisanih u oblasne, bila je nadežna za kreditiranje zemljoradnika. Od 1929. fondove ove direkcije preuzela je Privilegovana agrarna banka i Glavna zadruga za poljoprivredni kredit u Beogradu. Iako su bile poludržavne, zbog malih sredstava kod Direkcije, neuspeha u prikupljanju sredstava kroz članske udele i trošenja sredstava u partijsko-političke svrhe, ove zadruge nisu ostavile vidnijeg traga u srpskom zadrugarstvu. Poslovale su do donošenja uredbi o likvidaciji zemljoradničkih dugova i uglavnom prestale da rade 1935/6. godine. Naročito su bile aktivne u Trnavi, Bečnju, Gornjoj Gorevnici, Zablaću i Mrčajevcima – ističe Marinković.
PREOBRAŽAJ SELA
Posebno su zanimljive neke od specijalizovanih ZZ, kao što su Trnavska zemljoradnička malino-voćarska zadruga SOJ, osnovana 24. maja 1931, i Trnavska zemljoradnička zadruga za suzbijanje parničenja i kriminaliteta SOJ, osnovana 23. jula 1939. godine. Među mlekarskim zadrugama naročito se izdvaja Čačanska zemljoradnička mlekarska zadruga SOJ, osnovana 3. februara 1924. Godine, koja se, osim otkupom, bavila i štedno-kreditnim poslovima, ali i uvođenjem novih, produktivnijih rasa stoke i snabdevanjem svojih članova. Za rad je dobijala pomoć od države.
V. Stepanović
Foto: Međuopštinski istorijski arhiv u Čačku
